Stanisław Smolka, Akademia Umiejętności w Krakowie 1873-1893, Kraków 1894
Trzeci rozbiór Polski przez Austrię, Prusy i Rosję – Polska traci suwerenność
Powstanie Listopadowe – początek Wielkiej Emigracji do Francji
Powstanie Towarzystwa Literackiego – powołanie Towarzystwa Naukowego
Apel Adama Mickiewicza do „ludów cywilizowanych” o utworzenie Biblioteki Polskiej w Paryżu
Utworzenie Biblioteki Polskiej w Paryżu
Powstanie polskiej Stacji Naukowej w Paryżu wpisuje się w różne wydarzenia i procesy historyczne, związane jest z losami emigracji polskiej we Francji. W XIX wieku nastąpił rozwój instytucji chroniących dziedzictwo narodowe, a także zmiany o charakterze ogólnoeuropejskim w zakresie form działalności naukowej polegające m.in. na powoływaniu placówek badawczych poza granicami.
Inauguracja dzialalności Stacji Naukowej przy Bibliotece Polskiej w Paryżu odbyła się 3 maja 1893 roku. Stacja była jedynym samodzielnym polskim ośrodkiem naukowym poza przedrozbiorowymi granicami Polski. Tradycja polskich instytucji naukowych w Paryżu sięga czasów Wielkiej Emigracji. Powołano wtedy do życia Towarzystwo Literackie, Towarzystwo Naukowe (1832), Komitet Historyczny (1836), wreszcie Komitet Statystyczny i Bibliotekę Polską (1838). Ta ostatnia mieści się do dziś w zakupionym w 1853 roku siedemnastowiecznym domu przy 6, quai d’Orléans na Wyspie Świętego Ludwika. Rok 1854 przyniósł kolejne, ważne wydarzenie – powstało Towarzystwo Historyczno-Literackie, które wraz z Biblioteką Polską uzyskało mocą dekretu Napoleona III z 1866 roku – status instytucji użyteczności publicznej. Placówki te zaczęły z wolna przyciągać miejscowe elity intelektualne. Uczeni, wybitni politycy francuscy brali udział w spotkaniach, odczytach, okolicznościowych wieczorach, organizowanych przez Towarzystwo i Bibliotekę. La Fayette, Montalembert, Hugo, Quinet, Michelet należeli do grona najbardziej czynnych i oddanych orędowników sprawy polskiej.
Niestety sytuację polskich ośrodków naukowych we Francji zmieniły wydarzenia polityczne. Po klęsce pod Sedanem i pacyfikacji Komuny Paryskiej, w której brało udział wielu Polaków, zmienił się stosunek francuskich władz do przybyszy znad Wisly. Francuscy politycy, usiłujący związać Francję sojuszem z Rosją, nie byli zainteresowani sprawami polskimi, wykruszyło się też stare pokolenie Wielkiej Emigracji.
W zaborze austriackim natomiast rozpoczęła się liberalizacja stosunków politycznych. W 1872 roku powstała w Krakowie Akademia Umiejętności. Kraków stał sie głównym polskim ośrodkiem naukowym i kulturalnym. W tej sytuacji we wrześniu 1891 roku Prezes Towarzystwa Historyczno-Literackiego, książę Władysław Czartoryski, zawarł umowę z władzami krakowskiej Akademii Umiejętności. Jak wynika z tekstu zapisu: Towarzystwo Historyczno-Literackie, stosownie do swej uchwały, powziętej 21 X 1890, otrzymawszy upoważnienie w dekrecie Prezydenta Republiki Francuskiej z dnia 2 VII 1891, przekaże na wlasność Akademii swój majątek ruchomy i nieruchomy, obejmujący Bibliotekę Polską w Paryżu i inne zbiory Towarzystwa, dom w Paryżu 6, Quai d’Orléans, w którym te zbiory się mieszczą oraz kapitał (…).
Umowa ta weszła w życie w styczniu 1893 roku. W ten sposób – jak głosi zapis z zebrania (22 X 1892) – Towarzystwo Historyczno-Literackie dało początek ufundowania Stacji Naukowej Polskiej w Paryżu, samo zaś na wiele lat przerwało swoją działalność.
W marcu 1893 roku Prezes Akademii Umiejętności w apelu skierowanym do francuskiego świata naukowego pisał, iż głównym zadaniem Stacji jest nie tylko ułatwianie uczonym polskim ich studiów w Paryżu, ale też ułatwianie uczonym francuskim stosunków naukowych z Akademią i ze światem naukowym słowiańskim.
czartor1dPierwszym przewodniczącym Komitetu Miejscowego Stacji, mieszczącej się w budynku Biblioteki Polskiej, został książę Władysław Czartoryski, sekretarzem zaś, a później delegatem Akademii – Władysław Mickiewicz (syn Adama). Dodajmy, że w chwili otwarcia Stacji krakowska Akademia miała wśród członków zagranicznych trzech uczonych francuskich : twórcę podstaw mikrobiologii Ludwika Pasteura, dyplomatę i znawcę spraw polskich Emanuela de Noailles oraz Alberta Sorela, historyka, autora monumentalnego dzieła L’Europe et la Révolution française, który znacznie przyczynił się do rozwoju współpracy Stacji z francuskim
W Polsce niepodległej Biblioteka Polska wraz ze Stacją Naukową stała się największą zagraniczną placówką naukową w Paryżu. W 1921 roku odwiedził ją Naczelnik Państwa marszałek Józef Piłsudski. Rangę Stacji podniosło również zacieśnienie stosunków polsko-francuskich. Po śmierci Władysława Mickiewicza (1926) stanowisko delegata PAU przy Bibliotece Polskiej i Stacji Naukowej objął Franciszek Pułaski, dotychczasowy przewodniczący Rady Naukowej MSZ.
W drugiej połowie lat dwudziestych wykonano generalny remont i modernizację gmachu Biblioteki. Miała ona odtąd łączyć funkcję instytutu naukowego jako placówki Akademii i stacji informacyjnej podlegającej MSZ i Ambasadzie. Na odczytach w Stacji bywali w charakterze wykładowców bądź słuchaczy: Prezydent Francji Alexandre Millerand, generał Maurice Gamelin, Paul Valéry czy André Gide.
Rozbudowa Biblioteki Polskiej, znaczące rozszerzenie działalności naukowej i wykładowej doprowadziły do utworzenia Ośrodka Studiów Polskich, którego głównym celem było kształcenie młodzieży francuskiej. Uroczysta inauguracja kursów odbyła się w 1935 roku. Początkowo uruchomiono dwa kierunki: jeden, poświęcony kulturze i cywilizacji polskiej, poprowadził wybitny tlumacz i erudyta Paul Cazin, drugi, upowszechniający wiedzę o Polsce współczesnej – profesor Henri de Monfort. W rok później powołano trzeci kierunek : historię wojskowości polskiej (wykłady prowadził generał Louis Faury, były dyrektor nauk Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie).
W skład Biblioteki Polskiej wchodziły więc w tym okresie: Stacja Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności, Biblioteka, Muzeum Adama Mickiewicza oraz Ośrodek Studiów Polskich (całością kierował Franciszek Pułaski). Instytucje te prowadziły działalność wydawniczą, odczytową, upowszechniającą wiedzę o historii i polityce państwa polskiego. Zbiory biblioteczne zostały skatalogowane i udostępnione pracownikom naukowym, przeprowadzono inwentaryzację oraz opracowano podstawowy zasób źródeł dotyczących obecności Polaków we Francji. Sama Biblioteka stała się największym, poza granicami kraju, ośrodkiem dokumentującym życie polonii i znaczącą biblioteką specjalistyczną, współpracującą z ośrodkami uniwersyteckimi na terenie całej Francji.
Druga wojna światowa spowodowała w Bibliotece znaczne spustoszenie. Placówka ta należała do najbardziej zniszczonych obiektów naukowo-kulturalnych we Francji, zbiory zostały wywiezione do Niemiec, z wyjątkiem najcenniejszych, ukrytych przez Franciszka Pułaskiego. Zaraz po zakończeniu działań wojennych wszyscy pracownicy ponownie podjęli pracę w Bibliotece, wywiezione zbiory wróciły – via Biblioteka Narodowa w Warszawie – do Paryża. Zaczęto też restaurować pomieszczenia biblioteczne, wznowiono działalność naukową i dydaktyczną. Pierwsze zebrania publiczne odbyły się już pod koniec 1944 roku. Później działalność naukową trzeba było jednak ograniczyć. Z paryskim Instytutem Katolickim uzgodniono, że od roku akademickiego 1945/46 przejmie on działalność dydaktyczną Ośrodka Studiów Polskich, zaś reaktywowane Towarzystwo Historyczno-Literackie rozpoczęło działalność odczytową.
W marcu 1946 roku przyjechał do Paryża profesor romanistyki Stanisław Wędkiewicz. Charakter jego misji był od samego początku trudny: z jednej strony, jako przedstawiciel PAU prowadził sondażowe rozmowy dotyczące przyszłości placówek naukowych we Francji, z drugiej zaś był mediatorem w rokowaniach między nowymi komunistycznymi władzami polskimi a Franciszkiem Pułaskim. Konflikt między polską emigracją a nowymi władzami był nie do przezwyciężenia. W związku z tym, na Walnym Zgromadzeniu PAU w Krakowie, przyjęto uchwałę o rozdzieleniu Stacji Naukowej od Biblioteki Polskiej w Paryżu.
Zakres działalności Stacji i jej statut określiły konwencje i umowy zawarte między rządem francuskim i polskim. W 1947 roku podpisano w Paryżu Konwencję o współpracy intelektualnej między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Francuską. Konwencja ta zawierała w artykule 7, pierwsze po II wojnie światowej traktatowe potwierdzenie funkcjonowania Biblioteki Polskiej i Stacji Naukowej w Paryżu należących do Polskiej Akademii Umiejętności.
Zgodnie z ogłoszoną rok wcześniej uchwałą Walnego Zgromadzenia PAU, Stacja miała reprezentować potrzeby wszystkich wydziałów Akademii (dotychczas ograniczała się do Wydziału Filozoficznego i Historyczno-Filozoficznego. Dodajmy jednak, że Dział Nauk Ścisłych i Stosowanych Stacji powołano dopiero w 1958 roku).
W roku 1949 część gmachu przy ulicy Lauriston 74 oddano Stanisławowi Wędkiewiczowi z przeznaczeniem na siedzibę Stacji Naukowej, a po roku 1951 już całość – Polskiej Akademii Nauk.
Pierwsza połowa lat pięćdziesiątych była dla społeczeństwa i nauki polskiej okresem terroru ideologicznego, a zarazem odcięcia od kultury Zachodu. Dopiero po roku 1956 nastąpiła poprawa sytuacji. W 1957 roku podpisano w Warszawie umowy między Polską Akademią Nauk a Centre National de la Recherche Scientifique. W roku 1958 zawarto podobne porozumienie między Wydziałem I PAN a VI Sekcją EPHE (École Pratique des Hautes Études – dzisiejsza EHESS), a w 1959 roku Polska zawarła z Francją umowę o współpracy kulturalnej i naukowej.
W latach pięćdziesiątych Stacja oddzielona od Biblioteki Polskiej organizowała pomoc naukową dla kraju – przygotowywała ekspertyzy, kwerendy biblioteczne, gromadziła dokumentację oraz starała się ułatwiać pracę naukowcom francuskim (konsultacje, sprowadzanie książek, działalność informacyjna) oraz pracującym we Francji lektorom języka polskiego.
W grudniu 1978 roku zorganizowano uroczystą sesję poświęconą osiemdziesiątej piątej rocznicy powstania Stacji, w której uczestniczyli przedstawiciele rzadów Polski i Francji, władz Polskiej Akademii Nauk oraz francuskiego świata nauki. Obecni na niej byli także Hélène Langevin i Pierre Joliot – wnukowie Marii i Piotra Curie (jedną z sal konferencyjnych nazwano ich imieniem).
Stan wojenny (1981-1983) i lata po nim następujące były okresem regresu i pasywności.
Lata dziewięćdziesiąte przyniosły otwarcie na zachodnią kulturę, demokratyzację i odpolitycznienie instytucji naukowych w Polsce. Dzięki temu możliwości realizacji zadań statutowych Stacji znacznie się poprawiły. Stacja rozwija współpracę z prestiżowymi uczelniami we Francji i w innych krajach europejskich, jak również z licznymi organizacjami polonijnymi.
W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych nawiązano bliską współpracę z Instytutem Literackim Jerzego Giedroycia. Właśnie w Stacji odbyły się uroczystości nadania lub wręczenia Redaktorowi tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego (1998), Uniwersytetu w Białymstoku (1998), Uniwersytetu Warszawskiego (1998), Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (2000) i Uniwersytetu Szczecińskiego (2000).
Stacja uczestniczyła również w uroczystych obchodach dwustulecia urodzin Adama Mickiewicza i stulecia odkrycia polonu i radu. Obecnie Stacja włączyła się w obchody Roku Marii Skłodowskiej-Curie, ustanowionego w setną rocznicę przyznania uczonej Nagrody Nobla w dziedzinie chemii.
Tematem wielu odczytów, spotkań i dyskusji było rozszerzenie Unii Europejskiej.
Od 2000 roku Stacja stale współpracuje z UNESCO, Académie des Sciences de l’Institut de France oraz Centre National de la Recherche Scientifique.
W październiku 2007 roku Stacja współorganizowała obchody pięćdziesiątej rocznicy podpisania pierwszej umowy o współpracy między PAN a CNRS.
W czerwcu 2008 roku w Stacji odbyło się Polsko-Francuskie Forum Naukowe, podczas którego zaprezentowano różnorodne formy współpracy między uczonymi polskimi i francuskimi oraz wyniki wspólnie realizowanych projektów. Informacje na ten temat znajdują się pod następujacymi linkami : La coopération scientifique franco-polonaise : présent, futur, Robert Farhi, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Francuskiej (Ministère des Affaires Etrangères) oraz 7th Framework Programme PEOPLE – how to use it to enhance scientific co-operation between France and Poland, Marta Muter (National Contact Point for the European Research Programmes)
W styczniu 2011 roku Stacja brała udział w przygotowanich uroczystości związanych z obchodami stulecia przyznania Marii Skłodowskiej-Curie Nagrody Nobla w dziedzinie chemii. 29 stycznia na Sorbonie odbyła się uroczysta inauguracja Roku Marii Skłodowskiej-Curie.
Oprócz tradycyjnych form działalności i współpracy naukowej w Stacji organizowane są także koncerty muzyki kameralnej, spotkania autorskie z pisarzami i innymi twórcami kultury, spotkania Francuzów polskiego pochodzenia działających w ramach korporacji zawodowych (Association des Médecins d’Origine Polonaise en France, Association des Ingénieurs et Techniciens Polonais en France, itd.).
Warto dodać, że Stacja paryska jest jednym z sześciu ośrodków Polskiej Akademii Nauk za granicą – stacje naukowe znajdują się również w Rzymie (1927-), Wiedniu (1985-) i Moskwie (1995-). W Berlinie (1997-) mieści się Centrum Badań Historycznych, a w Brukseli (2005-) – Biuro Promocji Nauki PolSCA.
Spośród polskich instytucji we Francji działalność naukową prowadzą także: Biblioteka Polska, Ośrodek Kultury i Cywilizacji Polskiej na Sorbonie (Paris IV – Sorbonne) oraz ośrodki akademickie, w których istnieją filologie słowiańskie i lektoraty języka polskiego. Stacja stale współpracuje z tymi instytucjami, jak również z Instytutem Polskim i Instytutem Literackim.
Po odejściu na emeryturę Stanisława Wędkiewicza, który był dyrektorem Stacji w latach 1946-1960, funkcję tę pełnili kolejno: Paweł Szulkin, Witold Stefański, Feliks Widy-Wirski, Paweł Nowacki, Bolesław Kalabiński, Leszek Kasprzyk, Wiesław Skrzydło, Jerzy Borejsza, Henryk Ratajczak, Jerzy Pielaszek.
Rozwój Stacji umożliwiło przekazanie PAN w 1970 roku niszczejących budynków dawnej Szkoły Polskiej przy 11-15, rue Lamandé. W gruntownie wyremontowanych pomieszczeniach powstał zespół pokoi gościnnych – zgodnie z życzeniem ofiarodawców (1927) udostępnianych stypendystom polskim przyjeżdżającym do Paryża na staże naukowe, misje badawcze, sesje, konferencje naukowe itp.
Historia i działalność Polskiej Stacji Naukowej w Paryżu doczekała się do tej pory trzech opracowań. Pierwsze było opracowanie: Polska Stacja Naukowa w Paryżu w latach 1893-1978 (Wrocław 1982) autorstwa Danuty Rederowej, Bohdana Jaczewskiego, Waldemara Rolbieckiego, z przedmową Andrzeja F. Grabskiego (Wydawnictwo Ossolineum). Po wielu latach ukazała się, w roku 2008 książka Patryka Pleskota Naukowa Szkoła przetrwania. Paryska Stacja PAN w latach 1978-2004 (Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2008).
Trzecim opracowaniem jest praca magisterska Katarzyny Seroki pt: Działalność Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Paryżu w latach 2005-2010 wykonana pod kierunkiem dr hab. Anny Kamler, prof. UW na kierunku Informacja Naukowa i Bibliotekoznawstwo Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. W niniejszym opracowaniu wykorzystano materiały z pracy p. Seroki, uzupełniając je materiałami ze sprawozdania Stacji za rok 2011, a także opracowaniami wewnętrznymi Stacji dotyczącymi historii placówki.
Siedziba Stacji znajduje się w kamienicy wybudowanej na początku XX wieku. Dzieje tego obiektu są bardzo interesujące. Jego pierwszymi właścicielami byli książęta Clermont-Tonnerre, zaprzyjaźnieni z Marcelem Proustem – gościem salonów przy rue Lauriston (niektóre sceny z tych wizyt zostały utrwalone w powieści W poszukiwaniu straconego czasu). Bywali tam również Polacy – m.in. spokrewniony z rodziną właścicieli Leon Radziwiłł czy Ignacy Paderewski. Później pałacyk ten został zakupiony przez rodzinę Sanguszków. W 1919 roku był główną kwaterą polskiej delegacji wysłanej na Konferencję Wersalską, w skład której wchodzili między innymi Kazimierz Dłuski, Michał Sokolnicki, Antoni Sujkowski, Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Przy 74, rue Lauriston odbywały się wówczas spotkania i odczyty z udziałem ważnych osobistości politycznych i naukowych. Przychodziła na nie również Maria Curie-Skłodowska. W okresie międzywojennym budynek przeszedł ponownie w ręce francuskie, zaś po drugiej wojnie światowej został zakupiony przez Polaków i przekazany Ambasadzie Polskiej w Paryżu.